Przekształcanie Łodzi w ośrodek nauki, kultury i sztuki, bez rezygnacji z jej roli przemysłowej, rozpoczęto od stworzenia uczelni wyższych. Trzeba przypomnieć, że Łódź dopiero w okresie powojennym doczekała się szkół wyższych, nie licząc przedwojennej filii Wolnej Wszechnicy Polskiej.
Start Łodzi akademickiej
W 1945 r. dekretem władz centralnych Polski powołane zostały w Łodzi Uniwersytet i Politechnika. W tym samym roku utworzono na początek dwie filie: Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego i warszawskiej Szkoły Głównej Handlowej. Pierwsza zakończyła działalność w 1950 r., a filia SGH w 1950 r. została przekształcona w samodzielną uczelnię pod nazwą Wyższej Szkoły Ekonomicznej, która 1 września 1961 r. weszła w skład Uniwersytetu Łódzkiego jako Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny.
Szybko powstawały kolejne uczelnie. W 1946 r. rozpoczęły działalność: Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych, Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna i Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna (w 1956 r. włączona do UŁ), a Państwowe Konserwatorium Muzyczne przekształciło się w Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną (od 1982 r. Akademię Muzyczną). W 1948 r. utworzona została Wyższa Szkoła Filmowa, która w 1950 r. otrzymała uprawnienia akademickie jako Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa. W 1950 r. z wyodrębnionych z UŁ wydziałów medycznych powołano Akademię Medyczną, a w 1958 r. powstała jedyna w Polsce Wojskowa Akademia Medyczna im. gen. B. Szareckiego.
Studenckie życie
Ze względu na brak odpowiednich pomieszczeń, w pierwszym okresie umieszczano uczelnie w gmachach pofabrycznych, biurowych i kamienicach. Lepsze obiekty otrzymały jedynie uczelnie artystyczne, które ulokowano w zespołach pałacowych – Wyższą Szkołę Muzyczną w pałacu K. Poznańskiego przy ul. Gdańskiej, a Wyższą Szkołę Filmową i Teatralną w pałacu O. Kona przy ul. Targowej. Politechnika Łódzka objęła natomiast duży kompleks fabryczny Szai Rosenblatta między ulicami Gdańską a Żeromskiego, obok którego wzniesiono następnie kilka nowych obiektów oraz domów studenckich. W ten sposób, przy zmodernizowanej na początku lat 60. ul. Żeromskiego, przekształconej wówczas na tym odcinku w al. Politechniki, powstała zwarta dzielnica politechniczna i kampus uczelniany PŁ.
W odróżnieniu od PŁ, Uniwersytet Łódzki przejął w swoje posiadanie wiele rozproszonych po całym mieście obiektów o różnym dawniej przeznaczeniu. W podobnej sytuacji była Akademia Medyczna. Zanim wzniesiono odpowiednie gmachy, uczelnie te wybudowały wspólnie na początku lat 50. XX w. niewielkie, lecz charakterystyczne osiedle domów studenckich przy ul. Bystrzyckiej, przemianowanej później na ul. Lumumby, czyli popularne, istniejące do dziś Lumumbowo.
Indeks z awansem
Uniwersytet Łódzki dopiero na początku lat 60. doczekał się wydzielenia na jego potrzeby terenów po wschodniej stronie ul. Matejki. Pierwszym gmachem, który tam wzniesiono, już w 1959 r., był nowoczesny jak na owe czasy budynek Biblioteki Uniwersyteckiej. Większymi przywilejami cieszyła się Wojskowa Akademia Medyczna, dla której zbudowano nowe obiekty w dwóch oddalonych od siebie miejscach. Budynki dydaktyczne i badawcze wzniesiono na dawnym polu ćwiczeń przy przedwojennym pl. Hallera (wówczas pl. 9 Maja), a koszarowe domy studenckie – przy ul. Źródłowej.
W efekcie na początku lat 50. XX w. działało w Łodzi 10 szkół wyższych, co dawało miastu trzecie miejsce w kraju, po Warszawie (16 szkół wyższych) i Krakowie (12). W późniejszych latach ustaliła się stabilna liczba siedmiu szkół wyższych w Łodzi (UŁ, PŁ, Akademia Medyczna, WAM i trzy wyższe szkoły artystyczne). I nie tylko o statystyki tu chodzi, ale też o dość szybkie nadrobienie wieloletnich zapóźnień edukacyjnych w robotniczym mieście.
