Od lat 20. XIX wieku napływała tutaj ludność z innych ziem polskich i wielu krajów europejskich. W niedługim czasie Łódź stała się metropolią wielonarodowościową i wielowyznaniową, a z czasem i wielokulturową. Zróżnicowanie to wciąż widać w krajobrazie architektonicznym miasta, w tym także w architekturze sakralnej i sztuce sepulkralnej, obejmującej bogactwo form i stylistyki nagrobków i grobowców na łódzkich cmentarzach.
Najcenniejsze i najbardziej oryginalne, także w skali kraju, a niekiedy i Europy, znajdują się na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej. Założony jako trzeci w historii miasta był pierwszym wspólnym miejscem pochówku dla ludności trzech wyznań chrześcijańskich: katolików, ewangelików i wyznawców prawosławia. Jego trzy wewnętrznie rozdzielone części były połączone wspólnym zewnętrznym murem. Całość założenia odzwierciedla wielowyznaniowy charakter dawnej Łodzi.
Cmentarz trzech wyznań
Uroczyste poświęcenie cmentarza przy ul. Ogrodowej nastąpiło 9 września 1855 r., choć pierwsze pochówki odbywały się tam już w 1854 r. Rok później zapadły decyzje urzędowe zatwierdzające wniosek Magistratu Miasta Łodzi do Naczelnika Powiatu Łęczyckiego uznający „(…) za konieczną potrzebę obmyślenie miejsca przyzwoitego na urządzenie Cmentarza Grzebalnego mianowicie: 1. dla Katolików 2. dla Prawosławnych 3. dla Ewangelików”.
W niedługim czasie trójwyznaniowa nekropolia przy ul. Ogrodowej stała się miejscem pochówku zasłużonych łodzian, w tym przedwojennych prezydentów oraz przedstawicieli elity finansowej i kulturalnej reprezentowanej przez burżuazję przemysłową, kupców i bankierów, lekarzy, nauczycieli i artystów. Rangę historyczną cmentarza podkreślają miejsca i osoby związane ze szczególnymi wydarzeniami z historii Polski. W jego katolickiej części znajduje się aleja powstańcza oraz kwatera zasłużonych, które stały się miejscem pamięci bohaterów walk niepodległościowych.
Galeria sztuki nagrobnej
Stary Cmentarz wyróżnia bogactwo form i stylistyki pomników nagrobnych, co nadaje mu rangę miejsca zabytkowego. Odnajdujemy tu zabytki unikatowe w skali kraju i Europy. Na bogactwo łódzkiego cmentarza składa się blisko tysiąc kaplic grobowych, pomników nagrobnych, rzeźb i kutych ogrodzeń. Ich autorzy to znakomici architekci i rzeźbiarze, a wykonawcy wywodzili się z renomowanych przedsiębiorstw kamieniarsko-rzeźbiarskich z Warszawy, Wrocławia, a nawet Wiednia.
W Łodzi szczególnie wyróżnił się zakład kamieniarski Antoniego i Józefa Urbanowskich. Wiele dzieł sztuki zamawiano i sprowadzano z pracowni wybitnych rzeźbiarzy europejskich. Do grona tego należy m.in. Otto Lessing, niemiecki artysta, który w swojej rzymskiej pracowni stworzył piękny pomnik kobiety-anioła zdobiący grób Sophie Biedermann (część ewangelicka). Na uwagę zasługuje również postać Heinricha Eplera i cenne dzieło pochodzące z jego drezdeńskiej pracowni – posąg Chrystusa Miłosiernego nad grobowcem rodzinnym Grohmanów, znanych łódzkich przemysłowców. Wśród twórców polskich należy wyróżnić warszawskich rzeźbiarzy: Andrzeja Pruszyńskiego (jego autorstwa były postacie muzykujących aniołów na wieży kaplicy Scheiblera) i Jana Antoniego Biernackiego (wykonał płaskorzeźbę na pomniku dr. Karola Jonschera).
Resztę tekstu znajdziesz poniżej.
Monumentalne kaplice
Ważnym zabytkiem Starego Cmentarza, który wyróżnia się także wielkością, jest wzniesiona w części katolickiej kaplica-mauzoleum rodziny Juliusza Heinzla. Powstała ona w latach 1899–1903 i jest ciekawym przykładem monumentalnej kopułowej kaplicy grobowej o stylistyce neorenesansowej. Część prawosławną cmentarza akcentuje kaplica grobowa rodziny Gojżewskich, zbudowana w stylu bizantyjskim, z charakterystyczną kopułą, którą wieńczy krzyż.
Najcenniejszym zabytkiem, nie tylko części ewangelickiej, ale i całego cmentarza, jest kaplica-mauzoleum Karola Scheiblera. Zbudowana w 1888 r. należy do arcydzieł architektury neogotyckiej w skali Europy. Jej formy architektoniczne zaczerpnięto z najwybitniejszych dzieł dojrzałego gotyku francuskiego i niemieckiego, nadając im jednak oryginalny kształt. Wyniosłą bryłę kaplicy podkreśla smukła ażurowa wieża i bogaty detal rzeźbiarski.
Na ratunek historii
Kaplicę Scheiblera, podobnie jak wiele innych cennych obiektów Starego Cmentarza, spotkał po 1945 r. smutny los. Pozbawione opieki i źle kojarzone ideologicznie niszczały lub były bezkarnie dewastowane i rozkradane. Po 1990 r. na nowo odkryto historyczno-artystyczne wartości nekropolii przy ul. Ogrodowej.
W 1995 r. na Starym Cmentarzu odbyła się pierwsza kwesta na rzecz ratowania jego zabytków, której od 1999 r. patronuje Towarzystwo Opieki nad Starym Cmentarzem. Dzięki zbiórkom udało się już odnowić 216 pomników nagrobnych w trzech częściach najstarszej łódzkiej nekropolii. Zeszłoroczna jubileuszowa kwesta – zorganizowana po raz 30. – przyniosła rekordowy w historii dochód 143 tysięcy złotych. Dzięki temu odnawiamy kolejnych siedem zabytkowych obiektów, które zostaną zaprezentowane na tegorocznej kweście.
Miasto Łódź sfinansowało prace konserwatorskie pomnika Mariana Cynarskiego, prezydenta Łodzi w okresie międzywojennym. Natomiast łodzianie w zeszłorocznym głosowaniu wybrali do odrestaurowania pomnik Jurka Kranasa, 17-letniego ucznia Gimnazjum Męskiego im. Mikołaja Kopernika – autorem nagrobka jest łódzki rzeźbiarz Wacław Konopka.
