Już kilka lat później mamy w Łodzi zupełnie nową sytuację – obszar starówki poddano regulacji, wzniesiono osadę sukienniczą Nowe Miasto i dużą osadę fabryczną na południu zwaną Łódką, do których ciągnęli osadnicy z Niemiec, Czech, Śląska, Wielkopolski.
Coraz mniej rolników
Łódź stopniowo dźwigała się z upadku, osiągając w 1823 r. pułap ok. 800 obywateli, wyrównując tym samym swój rekordowy stan z przełomu XVI i XVII w. Również zmiany struktury socjalnej łodzian wskazują na rozpoczynający się okres względnej prosperity. Stopniowo rozwijały się handel i rzemiosło, a liczba jarmarków wzrosła do 12 w roku. Na 210 czynnych produkcyjnie łodzian w 1821 r. były 74 osoby trudniące się rolnictwem. Ubogich rzemieślników i wyrobników było 58. Handel zatrudniał 26 osób (11 sprzedawców obnośnych, kramarzy, 11 szynkujących gorzałkę i piwo, dwóch handlarzy solą oraz dwóch kupców). Przemysł drobny i rzemiosło dawały zatrudnienie 57 osobom – 20 osób to byli krawcy, szewcy i garbarze, 14 – młynarze, piekarze i rzeźnicy, 9 – stolarze, stelmachowie, sitarze, cieśle, tokarze i bednarze. Byli także szklarz, strycharz, kowal i ślusarz. Najważniejsze gałęzie kupieckie wyznaczały handel płócien i sukna oraz sprzedaż bydła i koni. Ciekawe, że do lat 20. XIX w. w zasadzie nikt w Łodzi nie zajmował się tkactwem.
Średniowieczne ślady
Powołana do życia w latach 20. XIX w. nowa fabryczna Łódź nie stanowiła prostej kontynuacji feudalnego miasteczka o tej samej nazwie. Z pełną świadomością i rozmachem utworzono ją na terenach gruntach okolicznych folwarków i wsi, inkorporowanych następnie do miasta. Mimo że dawna Łódź rolnicza i nowa Łódź przemysłowa dosłownie sąsiadowały ze sobą o miedzę, a w sensie prawnym tworzyły jeden organizm miejski, to jednak jeszcze przez kilka dekad żyły odrębnym życiem, co znalazło wyraz m.in. w układzie przestrzennym miasta. Centralne ogniwo sieci osadniczej obszaru obecnej Łodzi stanowiło ok. 1820 r. rolnicze miasteczko o tej samej nazwie. Obszar jego miejskiej zabudowy, czyli późniejszego Starego Miasta, był w drugiej dekadzie XIX w. stosunkowo niewielki i wynosił ok. 20 ha. Układ urbanistyczny zachował do tego czasu cechy osady średniowiecznej z siecią wąskich uliczek, wychodzących nieco skośnie z rynku. Centralną część wyznaczał rynek targowy, oddzielony blokiem od placu, na którym stał kościół. Architektura miasteczka ograniczała się do zabudowy wspomnianych placów oraz początkowych odcinków ośmiu ulic, z których część przechodziła w drogi do pobliskich miast i od nich wzięła swoje nazwy. Zwarte ciągi zabudowy występowały jedynie w rynku oraz wzdłuż ulic: Drewnowskiej, Podrzecznej, Nadstawnej i Kościelnej.
Regulacja Starego Miasta
Plac kościelny oraz wybiegające z niego ulice: Lutomierska, Brzezińska, Łagiewnicka i Cygańska (obecnie nie istnieje) miały jedynie pojedyncze zabudowania. Z niewielkim terenem zabudowy miasteczka silnie kontrastował rozległy obszar jego rozłogów. Zajmowały one łącznie 1244 ha, z czego 828 ha przypadało na użytki rolne, zaś 416 ha na lasy.
Zgodnie z przepisami komisji rządowej Królestwa Polskiego dążono także do podniesienia stanu estetycznego miasteczka. W związku z tym nakazano, by wszystkie nowe domy wznoszono według kilku typowych, zatwierdzonych projektów. Jednocześnie przystąpiono do regulacji obszaru zabudowy staromiejskiej. W myśl wytycznych Rajmunda Rembielińskiego uregulowano przede wszystkim rynek i plac kościelny, nadając im bardziej foremne kształty. W 1823 r. uporządkowano sąsiednie ulice, m.in. na nowo wytyczono ul. Brzezińską (ul. Wojska Polskiego), wyprostowano linię ul. Kościelnej, rozszerzono i wyrównano ul. Wolborską, a także ukształtowano i przedłużono ul. Drewnowską.
Regulacja nie naruszyła w większym stopniu średniowiecznego układu dawnej Łodzi rolniczej. Wprowadzone zmiany były jednak w skali ówczesnego miasteczka dość istotne i przyczyniły się do nadania centralnej części foremnego kształtu i lepszego wyglądu. W takiej postaci ogólny kształt najstarszej części Łodzi przetrwał do naszych czasów.
