Pod koniec XVI w. na obszarze dzisiejszej Łodzi istniało 36 samodzielnych osiedli, należących do różnych właścicieli, czyli było jedno miasteczko, liczące kilkuset obywateli, ulokowane w rejonie Starego Rynku i pl. Kościelnego, a wokół niego – 24 wsie, 10 osad przemysłowych (osiem młynów, dwie osady po kuźni i hucie) oraz dwór wójtowski.
Każdy orze, jak może
Posiadłości łódzkie należały do biskupstwa włocławskiego, część dóbr pabianickich – do kapituły krakowskiej, a sporo wsi – do szlachty. A zatem pod koniec XVI w. geografia obszaru dzisiejszej Łodzi wyglądała następująco:
- do dóbr biskupów włocławskich należały: miasto Łódź, wsie: Stara Wieś, Widzew, Wólka i Zarzew, młyny: Księży, Kulam, Lamus i Wójtowski, oraz Wójtówka;
- do dóbr pabianickich należały wsie: Brus, Chocianowice, Retkinia, Rokicie, młyny: Chachuła, Rokicki i Wiskicki, oraz Ruda i Huta Chocianowicka;
- własnością szlachty były natomiast wsie: Bałuty, Chojny Duże, Chojny Małe, Doły, Jagodnica, Kały, Łagiewniki, Modrzew, Moskule, Radogoszcz, Rogi, Stoki, Wola Mieczkowa, Wola Stokowska, Złotno i Młyn Kalski.
Część wsi szlacheckich tworzyło kompleksy majątkowe, np. Stoki, Wola Stokowska, a później także Chojny Duże i Chojny Małe oraz Wola Mieczkowa należały do rodziny Stokowskich. Od XV w. właścicielami Bałut, Dołów i Radogoszcza, Kałów i Rogów byli Radogoscy, ale z czasem kompleks ten uległ rozdrobnieniu. Znaczne włości posiadał także Jerzy Bełdowski, do którego należały: Łagiewniki, Jagodnica oraz działy w Złotnie i Moskulach.
Pośród lasów i pól...
W Łodzi i we wsiach podłódzkich uprawiano przede wszystkim żyto i owies, rzadziej pszenicę, jęczmień i groch, a z łąk zwożono siano. W ogrodach sadzono kapustę, rzepę, marchew, pasternak, mak, konopie i len. Podobną funkcję pełniły ogrody mieszczan i plebana położone poza miastem. Według Jana Łaskiego przy kościele filialnym w Chojnach Dużych znajdowała się nawet winnica.
W gospodarstwach hodowano przede wszystkim krowy, woły, konie, świnie, owce, gęsi, kury i kapłony. Przy każdym młynie znajdowała się sadzawka, służąca nie tylko do spiętrzenia wód, ale także do hodowli ryb, m.in. pstrągów.
Stare nazwy miejscowych lasów i osiedli – Niedźwiedź, Turowiec, Żubardź – wskazują, że w łódzkich lasach nie brakowało niegdyś grubego zwierza. Powszechne były na pewno jelenie, sarny, dziki i zające oraz zwierzęta drapieżne – wilki, rysie, lisy, kuny, łasice.
W zakładach produkcyjnych na obszarze Chocianowic pracowali kuźnik i hutnik z załogami liczącymi 3–4 osoby. Karczma wiejska, tzw. taberna, służyła sprzedaży piwa, a regestr z 1576 r. wymienia też jedną karczmę w Wólce, dwie w Chojnach Dużych i trzy w Chocianowicach.
Najstarsze parafie
Po utworzeniu na początku XI w. pełnej organizacji kościelnej w Polsce Łęczyckie weszło w skład archidiecezji gnieźnieńskiej. W jej południowo-zachodniej części na przełomie XII i XIII w. utworzono archidiakonat łęczycki, obejmujący obszar ziemi łódzkiej. Administracja państwowa nie znała do początków XIX w. niższych jednostek niż powiaty, toteż w razie potrzeby, przede wszystkim przy zbieraniu podatków, posługiwano się podziałem na parafie.
W najbliższym sąsiedztwie Łodzi założono przed XIV w. parafie w Kazimierzu nad Nerem, Mileszkach i Zgierzu, w połowie tego stulecia – w Dobrej i Pabianicach, na przełomie XIV i XV w. – w samej Łodzi, a w 1473 r. powstał kościół filialny w Chojnach Dużych. Ze wsi i innych samodzielnych osiedli, powstałych do końca XVI w., do parafii zgierskiej należały Kały, Łagiewniki i Modrzew; do dobrskiej – Moskule; mileskiej – Chojny, Stoki, Wola Mieczkowa, Wola Stokowska; do pabianickiej – Chachuła Młyn, Chocianowice, Retkinia i Ruda Pabianicka; do kazimierskiej – Jagodnica, Złotno, a do łódzkiej – Bałuty, Brus, Doły, Lipinki, Radogoszcz, Rogi, Rokicie, Stara Łódź, Widzew, Wólka i miasto Łódź.
