Źródła pisane sprzed XVI czy XVII wieku niewiele mówią o zabudowie Łodzi i uposażeniu w ziemię jej mieszkańców. Księgi miejskie wymieniają przy różnego rodzaju transakcjach jedynie niektóre nazwy ulic, dróg i pól, które możemy odnieść do obecnej topografii.
Ziemia i ludzie Łodzi
Rejestry, lustracje i inne archiwalne źródła podają zwykle liczbę łódzkich placów i działek, miejskich łanów, ogrodów i pozostałych ról. Na przykład według inwentarza dóbr biskupstwa włocławskiego z 1598 r. Łódź miała ogółem 80 placów i tyle było prawdopodobnie w okresie lokowania miasta w 1423 r. Prawie identyczne dane wymieniają inne źródła, zwłaszcza z XVI w. W księgach miejskich z 1572 r. odnotowano np. spalenie się 41 domów, tj. ówczesnej połowy miasta. Według inwentarza z 1534 r. mieszczanie płacili czynsze z 71 domów oraz z sześciu placów lub domów opustoszałych.
Można przyjąć, że w momencie powstania miasta w Łodzi było około… 100 mieszkańców. Na podstawie nazwisk figurujących w księgach miejskich prof. A. Zand obliczył, że w latach 1470–1589 liczba rodzin stale mieszkających w Łodzi zwiększyła się z 44 do 102, co przy mnożniku 5–6 daje wzrost z 220–264 do 510–612 osób. Ludność Łodzi wahała się w granicach kilkuset mieszkańców, ale do początku XIX w. nie przekroczyła nigdy tysiąca. W momencie ożywienia w XVI i XVII w. było tu maksymalnie 500–700 mieszkańców. Areał miejski także przez kilkaset lat był stały – ok. 20 ha (0,2 km²), choć mieszczanie łódzcy gospodarowali także na ok. 800 ha okolicznych pól, łąk i ogrodów.
W cztery strony świata
Najstarsza zabudowa miasta Łodzi skupiała się wokół placu, który obejmował w przybliżeniu teren obecnego Starego Rynku, ale także pl. Kościelny (tzw. Górki Plebańskie z kościołem) i położony pomiędzy nimi kwartał zabudowań. Jeszcze przed lokowaniem miasta mogły się na nim odbywać targi w dzień odpustów. Z rynku w kierunku zachodnim prowadziła ulica zwana Nad Rzeką, Nadrzeczną, a później Podrzeczną, oraz ul. Drewna (od ok. 1770 r. Drewnowska). W kierunku południowo-wschodnim wiedzie dziś ul. Wolborska, którą dawniej nazywano Wójtowską (1527), Dworską i Starowiejską (1609), ponieważ prowadziła do wójtostwa, dworu na folwarku i do Starej Wsi. Okrążała ona staw – stąd zwano ją w XVIII w. Nadstawną. Znajdował się przy niej młyn należący do biskupa, zwany później Grobelnym. Stary trakt piotrkowsko-łęczycki wchodził do miasta wzdłuż dzisiejszej ul. Nowomiejskiej, a opuszczał je ul. Łagiewnicką. Ul. Lutomierska jest wykazywana przed XVII w. jedynie jako droga, prowadząca m.in. do stodół położonych na zachodnich peryferiach miasta i znana była jako ul. Stodolna. Najstarsza natomiast droga do Brzezin odgałęziała się od ul. Nadstawnej. Początek obecnej ul. Zgierskiej jeszcze na przełomie XVIII/XIX w. zwano Cyganką.
Czas zatarł ślad o folwarku Starej Wsi
A zatem na obszarze dzisiejszej Łodzi w XV w. istniało już miasto ulokowane w rejonie Starego Rynku i pl. Kościelnego. Istniał także folwark Starej Wsi, położony na południowym skraju stawu w rejonie dzisiejszych ulic Solnej i Północnej, a także poza linią ul. Franciszkańskiej – pomiędzy ul. Pomorską a ul. Północną. Tereny pierwotnej Starej Wsi przy ulicach Źródłowej i Smugowej zaczęły się wyludniać. Na przełomie XV i XVI w. mieszczanie zaczęli karczować las na zachód od miasta, a uzyskane pola nazwano następnie Długimi oraz Nowymi Przymiarkami.
Do dóbr biskupów włocławskich, nadzorowanych przez kasztelanię wolborską, należała także wieś Widzew. Ponadto w XV w. na terenie dzisiejszej Łodzi było kilkanaście innych osad, kilka wsi szlacheckich, a także pięć młynów i dwie osady przemysłowe, które odegrały istotną rolę w późniejszym rozwoju miasta. Natomiast kolebkę miasta Łodzi stanowi rejon Starego Rynku – fragment doliny Łódki – i teren parku Staromiejskiego, choć – poza zarysem przestrzennym – nie pozostały żadne ślady średniowiecznej osady.
