Rozwój przemysłu, zamożność łódzkiej burżuazji rozwinęły budownictwo oraz specjalistyczne zakłady budowlano-kamieniarskich. Jednym z najstarszych, a później największym w Łodzi była firma Antoniego Urbanowskiego (1853–1908).
Największy w Łodzi...
Urodził się w Bolesławcu koło Wielunia, a w Warszawie zdobył umiejętności zawodu sztukatora. Przełomowym momentem w jego życiu było małżeństwo z Julią Budkowską w 1874 roku i przybycie do Łodzi. Przy ulicy Konstantynowskiej (obecnie ul. Legionów) założył niewielki warsztat kamieniarski specjalizujący się w wytwarzaniu pomników nagrobnych. W 1878 roku przeniósł się na ul. Cmentarną, prowadzącą do trójwyznaniowego cmentarza przy dzisiejszej ulicy Ogrodowej. Antoni Urbanowski z czasem rozszerzył zakres produkcji o elementy kamienne w budownictwie (balkony, schody kolumny, różnorodne ozdoby architektoniczne). Szybkie tempo rozwoju oraz wysoki poziom rzemiosła zapewniły sukces i renomę zakładu. Stał się największym w naszym mieście.
…i na ziemiach polskich
Dalszy rozwój przedsiębiorstwa nastąpił dzięki synowi Józefowi. W 1898 roku powrócił on do rodzinnego miasta po nauce w renomowanych europejskich uczelniach artystycznych: w Dreźnie, Monachium i Rzymie. Po śmierci ojca unowocześnił technologię produkcji, koncentrując się na sektorze robót budowlanych oraz specjalizacji w budownictwie artystycznym. W 1913 roku przedsiębiorstwo Urbanowskich stało się największym i najbardziej nowoczesnym zakładem kamieniarsko-budowlanym na ziemiach polskich.
Realizacje zakładów Urbanowskich
Najliczniejsze i najbardziej znane realizacje zakładu Urbanowskich znajdują się na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej. Reprezentują najwyższy poziom XIX-wiecznej sztuki sepulkralnej w skali europejskiej. Ciekawy artystycznie jest pomnik Ludwika Geyera w formie neogotyckiej kapliczki. W 1886 roku, dwa lata wcześniej niż słynna kaplica Scheiblera, powstało pierwsze na Starym Cmentarzu mauzoleum rodziny Roberta Moenkego w kształcie antycznej świątyni greckiej. Jednak najważniejszym dziełem zakładu Urbanowskich jest mauzoleum Juliusza Heinzla. Znajdująca się na katolickiej części nekropolii neorenesansowa kaplica kopułowa należy do unikatowych na ziemiach polskich. Inne znaczące mauzolea na Starym Cmentarzu, będące dziełem zakładu Urbanowskich, to kaplice grobowe Juliusza Kunitzera i Gustawa Geyera. Wysoki poziom artystyczny wykonanych prac zapewniła grupa rzeźbiarzy, wśród których najbardziej znani to Anastazy Lepla, Władysław Czapliński i Wacław Konopka.
Nie tylko kaplice i grobowce
Łódzkie realizacje zakładu Urbanowskich objęły również szereg kamienic i rezydencji burżuazji oraz budynki użyteczności publicznej (m.in. łódzka katedra, bank przy al. Kościuszki, obudowa pomnika Tadeusza Kościuszki na placu Wolności). Wiele realizacji przedsiębiorstwa Urbanowskich powstało poza Łodzią: szereg kamienic i gmachów warszawskich, w tym także obudowa pomnika Chopina w Łazienkach. Przykładem w wymiarze europejskim jest budynek ambasady polskiej w stolicy Turcji – Ankarze.
Upadek zakładu
Pierwsza wojna światowa przerwała rozwój firmy. Kryzysy gospodarcze i polityka fiskalna w dwudziestoleciu międzywojennym zmusiły Józefa Urbanowskiego do zaciągania kredytów. Tradycja i renoma oraz kilka poważnych zleceń nie uchroniły przedsiębiorstwa przed upadkiem. Na szczęście przetrwało wiele dzieł zakładu Urbanowskich. Dziś stanowią wartościowe zabytki naszego miasta i są częścią dziedzictwa kulturowego w skali europejskiej. Niektóre z nich odnowiono dzięki kwestom na rzecz ratowania zabytków najstarszej łódzkiej nekropolii.
Pamięci rodziny Urbanowskich
W 2015 roku na Starym Cmentarzu, w miejscu skromnego i nieco zapomnianego pomnika nagrobnego rodziny Urbanowskich powstał nowy, należycie upamiętniający zasłużoną dla miasta, łódzką rodzinę. W swej formie i stylistyce nawiązuje do charakterystycznych dla zakładu Urbanowskich z końca XIX i początku XX wieku. Posiada ciekawą symbolikę niedokończonego dzieła z fragmentami nieobrobionego kamienia i narzędziami kamieniarskimi. Pomnik powstał w ramach projektu „Zakład Urbanowskich. Rodzina, dzieło, twórcy”, realizowanego przez Muzeum Miasta Łodzi i Towarzystwo Opieki nad starym Cmentarzem.
